کارکردهای عرفانی تلمیحات و اقتباس های قرآنی سلطان‌ولد در عرصۀ غزل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پسادکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

10.29252/kavosh.2021.13438.2714

چکیده

بهاءالدّین سلطان­ ولد یکی از عرفای اندیشمند و از اقطاب طریقۀ مولویه محسوب می­ شود که توانست با تشریح و تبیین کلام پدرش مولانا و همچنین انتظام سلسلۀ مولویه، از مکتب فکری خداوندگار محافظت کند و موجبات گسترش آن ­را فراهم نماید. وی نه تنها شارح اندیشۀ مولوی است، بلکه در عرصۀ عرفان به تجارب نابی دست یافته که در آثارش تبلوری خاص دارد. 
غور در آثار او بیانگر این حقیقت است که وی تأثیر شگرفی از قرآن کریم پذیرفته است. سلطان­ ولد خود را مفسر قرآن می­ داند و معتقد است به علت سلوک عملی در راه حق و ادراک مرتبۀ فنای فی الله و قدم گذاشتن بر آستان بقای الهی می­ تواند از غوامض ودایع الهی پرده بردارد و معانی بکر آیات قرآن را آشکارسازد. وی حتی در عرصۀ غزل­سرایی نیز گفتمانی قرآنی دارد و بسیاری از دقایق عرفانی و دینی را با اتکا به کلام وحی تفسیر و تشریح می­ کند.
نگارندگان در این جستارکه مبتنی بر مطالعات کتابخانه ­ای و با  شیوۀ توصیفی- تحلیلی است، کارکردهای عرفانی تلمیحات و اقتباس های قرآنی سلطان­ ولد را در عرصۀ غزل بررسی می­ کنند. نتیجۀ این پژوهش ما را به این نکته رهنمون می­ شود که استفاده از آیات وحی در غزلیات سلطان­ ولد بسامد بالایی دارد و ولد از آنها همسو با منظومۀ فکری و معرفتی خود بهره می­ گیرد و گاهی به تأویلشان می­ پردازد. وی از حکایات پیامبران نیز برای تبیین اصول و مبانی سلوک عرفانی استفاده می­ کند و در بسیاری از موارد، خود را با انبیای عظام مقایسه می­ کند و حوادث زمان آنها را با حوادث زمان خود وفق می­ دهد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Soltan Al-Valad mystic use allusions and Quranic echoes in sonnets

نویسندگان [English]

  • davood vaseghi 1
  • Mahdi Maleksabet 2
1 Postdoctoral researcher in Persian language and literature, Yazd University
2 Professor of Persian literature, Yazd University
چکیده [English]

Abstract
Baha Soltan Al-Valad is one of the reflective mystics and one of the pioneers of Molavi,s school of thought who could preserve and develop his father’s school of thinking by describing and explaining his father’s words and organizing Moulaviye chain. He not only was the commentator of Moulavi,s thought, but also he has achieved so many novel experiences in the mysticism which had particular reflection in his works.
Comprehensive contemplation in his works shows that he was deeply influenced by Qoran. Soltan Al-Valad considers himself as a commentator of Qoran and believes that he is able to unravel the Qoranic verses and unveil the mystic meanings of Qoran because of his practical succession and understanding the dignity of emanation in God and entering the threshold of divine subsistence.Even in his sonnets, he has Qoranic speech and explains and describes many of the mystic and religious facts using on the verses of Qoran.
In this study, the authors investigate the Soltan Al-Valad,s Qoranic allusions and echoes. The results of the study show that the verses of Qoran have been widely used in Solta Av-Valad,s sonnets and he has applied them in line with his thoughts and sometimes he has glossed them. He makes use of the prophet’s anecdotes to explain the principals of mystic deeds and in many cases, he compares himself with the grand prophets and adapts the events of his time with those of the prophets, time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • allusion
  • echo
  • emanation
  • Qoranic influence

مراجع

الف) کتاب­ها
1. قرآن کریم.
2. ابن ترکه، صائن­الدّین على، (1351)، چهارده رساله فارسى‏، به اهتمام سیّد على موسوى بهبهانى و سیّد ابراهیم دیباجى‏، تهران: تقى شریف رضایى‏.
3. ـــــــــــــــــــــــــ، (1375)، شرح گلشن راز، به اهتمام کاظم دزفولیان، تهران: آفرینش.
4. ابن منظور، محمّد بن مکرم، (1414ه.ق.)، لسان العرب‏، به اهتمام جمال­الدّین میردامادی، چاپ سوم، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع ـ دارصادر.
5. افلاکی، شمس­الدّین احمد، (1362)، مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
6. پورنامداریان، تقی، (1385)، داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
7. تقوی، نصرالله، (1317)، هنجار گفتار، تهران: چاپخانۀ مجلس.
8. جزائرى، نعمت الله بن عبد الله،‏ (1381)، قصص الأنبیاء( قصص قرآن- ترجمه قصص الأنبیاء جزائرى)، ترجمۀ فاطمه مشایخ، تهران: فرحان.
9. حسن­زاده آملی، حسن، (1378)، ممدالهمم در شرح فصوص­الحکم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
10. ـــــــــــــــــــــ، (1381)، هزار و یک کلمه، چاپ سوم، قم: بوستان کتاب.
11. حیدرآملی، سیّد بهاءالدّین، (1382)، انوار الحقیقة و اطوار الطریقة و اسرار الشریعة، به اهتمام سیّد محسن موسوى تبریزى‏، قم: نور علی نور.
12. راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، (1374)، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ترجمۀ غلامرضا خسروی حسینی، چاپ دوم، تهران: انتشارات مرتضوی.
13. زاهدی، زین­الدّین (بی­تا) علم­البلاغه، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
14. زبیدی، محمّد مرتضى حسینی، (1414ه.ق.)، تاج العروس من جواهر القاموس، به اهتمام هلالی علی و علی شیری، بیروت: دارالفکر.
15. سپهسالار، فریدون بن احمد، (1388)، رسالة سپهسالار در مناقب حضرت خداوندگار، به تصحیح محمّد افشین وفایی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
16. سلطان­ولد، بهاءالدّین محمّد، ( 1389)، ابتدانامه، به تصحیح محمّدعلی موحد و علیرضا حیدری، تهران: انتشارات خوارزمی.
17. ــــــــــــــــــــــــــ، ( 1376)، انتهانامه، به تصحیح محمّدعلی خزانه دارلو، تهران: انتشارات روزنه.
18. ــــــــــــــــــــــــــ، ( 1359)، رباب­نامه، به تصحیح علی سلطانی گردفرامرزی، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی مک گیل.
19. ــــــــــــــــــــــــــ، (1363)، مولوی دیگر بهاءالدّین محمّد بلخی، به تصحیح حامد ربّانی و مقدمة سعید نفیسی، تهران: کتابخانه سنایی.
20. سهروردی، شهاب­الدّین ابوحفص، (1375)، عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
21. شاه داعی شیرازی، محمود، (1377)، نسایم گلشن‏، به اهتمام پرویز عباسى داکانى‏، تهران: الهام.
22. شمس تبریزی، محمّد بن علی، (1391)، مقالات شمس تبریزی، به تصحیح محمّد علی موحّد، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.
23. شمیسا، سیروس، (1366)، فرهنگ تلمیحات، تهران: فردوس.
24. ـــــــــــــــ، (1381)، نگاهی تازه به بدیع، چاپ چهارم، تهران: فردوس.
25. صادقیان، محمّد علی، (1388)، زیور سخن در بدیع فارسی، چاپ دوم، یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
26. طبری، محمّد بن جریر، (1356)، ترجمۀ تفسیر طبری، به اهتمام حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران: توس.
27. عبدالعظیم خان، میرزا، (1308)،  کتاب البدیع. چاپ دوم. تهران: چاپخانۀ فردوسی.
28. عین­القضات همدانی، ابو المعالى عبدالله بن ابى­بکر، (1341)، تمهیدات، به اهتمام عفیف عسیران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
29. غزالى، ابوحامد محمّد، (1386)، ترجمۀ احیاء علوم الدین، ترجمۀ مؤیدالدّین خوارزمی، به اهتمام حسین خدیو جم، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
30. قرشی بنایی، علی اکبر، (1412ه.ق.)، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
31. قشیری، ابوالقاسم،‏ (1374)، ترجمۀ رساله قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
32. کزازی، میرجلال­الدّین، (1373)، زیباشناسی سخن پارسی(بدیع)، چاپ دوم، تهران: مرکز.
33. محمّد ابراهیم سبزواری، (1386)، شرح گلشن راز، به اهتمام پرویز عباسى داکانى‏، تهران: علم.
34. مولوی، جلال­الدّین محمّد، (1363الف)، کلیات شمس یا دیوان کبیر، به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
35. ــــــــــــ، (1363ب)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: امیرکبیر.
36. میبدى‏، ابوالفضل رشیدالدّین، (1371)،  کشف­الأسرار و عدة الأبرار، به اهتمام على اصغر حکمت‏، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
37. هجویری، علی بن عثمان جلابی، (1387)،  کشف­المحجوب، به تصحیح محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران:  سروش.
38. همایی، جلال­الدّین، (1382)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ بیست و یکم، تهران: هما.
39. ــــــــــــــــــ، (1385)، مولوی نامه: مولوی چه می­گوید؟، چاپ دهم، تهران: هما.
40. یاحقی، محمّد جعفر، (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
ب)مقالات:
1. خاکپور، محمّد، (1396)، «پژوهشی در تلمیحات شعر صائب و تصرفات وی در آن»، فصلنامۀ بهار ادب، سال دهم، شمارۀ اول، صص75-92.
2. شعبانی آزاد، حسن، احمد رضا یلمه­ها، (1397)، «بررسی تأثیر مضامین قرآنی در دیوان شعر ابراهیم گلشنی بردعی»، فصلنامۀ پژوهش­های ادبی –قرآنی، سال ششم، شمارۀ اول، صص1-21.
3. صباغی، علی، حسن حیدری، (1396)، «تلمیح، از سرقت ادبی تا صنعت ادبی: بررسی تلمیح در منابع بلاغی»، مجلۀ فنون ادبی، سال نهم، شمارۀ سه، صص1-12.
4. عالی محمودی، امیدوار، مهدی نوریان، محمّد فشارکی، (1396)، «بررسی تلمیح و اقتباس مضامین قرآنی و احادیث نبوی در مثنوی نه سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ فنون ادبی، سال نهم، شمارۀ دوم، صص33-52.
5. عرفانی، مصطفی، مهدی ماحوزی، (1391)، «جایگاه تشبیهات تلمیحی در ساختار غنایی شعر استاد حمیدی شیرازی»، پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب، سال هشتم، شمارۀ سیزدهم، صص27-62.
6. غفوری، رضا، (1396)، «دفتر دلگشا و تلمیحات شاهنامه­ای آن»، مجلۀ کاوشنامۀ یزد، سال هجدهم، شمارۀ سی و چهار، صص9-36.
7. مشیدی، جلیل، (1384)، «نگاهی به برخی تلمیحات توحیدی و نبوی شعر کمال­الدّین اسماعیل اصفهانی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال سوم، پاییز و زمستان، صص129-142.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار