تبیین کنش شخصیت‌ها در دوراهی‌های اجتماعی در شاهنامه با تأکید بر نظریۀ انتخاب عقلانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

10.29252/kavosh.2024.20865.3505

چکیده

در دوراهی اجتماعی، کنشگر بین دو گزینۀ غیرهمیارانه (جست­وجوی نفع فردی آنی) و همیارانه (جست­وجوی نفع جمعی یا نفع فردی درازمدّت از طریق نفع جمعی) دچار تعارض می­شود که برای انتخاب عقلانی، باید سود و زیان هر راه را محاسبه‌کند و پس از بررسی ادّلۀ موافق و مخالف، راهی را برگزیند که با اغراضش موافق‌باشد. هدف در این پژوهش نیز تبیین کنش شخصیت­ های شاهنامه در وضعیت دوراهی­ های اجتماعی، بر اساس رویکرد انتخاب عقلانی و به شیوۀ تحلیلی-توصیفی است. یافته ­ها و نتایج پژوهش، نشان­ دهندۀ این است که در شاهنامه، بیشتر بر سر مسائلی چون پاسخ مثبت یا منفی دادن به ازدواج فرزند، فرستادن یا نفرستادن گروگان و نجات جان خود یا حفظ کشور در میدان جنگ، شخصیت­ ها بر سر دوراهی­ های اجتماعی قرارگرفته­ اند. آن‌ها با سنجش پیامدها، گزینه ­ای را انتخاب‌کرده ­اند که فایدۀ بیشتر برای خود و جمع داشته باشد؛ بنابراین نوع انتخاب عقلانی کنشگران، بیشتر از نوع همیارانه و محور انتخاب­شان، محور فایده بوده است. قاعدۀ تصمیم­ گیری­شان نیز هم از نوع قاعدۀ بیشینی است؛ چنان­که شاه یمن، افراسیاب و رستم، بدترین پیامدهای هر یک از گزینه­ها را معین و آن­گاه گزینه­ای را اختیار کرده­اند که در میان بدترین­ها، بهترین است و هم قاعدۀ فایدۀ متوقع؛ آن­گونه که سام در دوراهی ازدواج زال با رودابه، پیامدی را برگزیده که بیشترین فایدۀ متوقع را داشته است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Explaining Shahnameh characters' actions on social dilemmas with emphasis on the rational choice theory

نویسنده [English]

  • Ebrahim zaheri abdevand
a
چکیده [English]

On a social dilemma, the actor faces a conflict between two options: non-cooperative (seeking immediate self interest) and cooperative (seeking collective interest or long-term self interest through collective interest). The pros and cons of each way must be evaluated to make a rational choice. This research aims at explaining the characters' actions on social dilemmas in Shahnameh based on the rational choice theory and using a descriptive-analytical method. The results show that in Shahnameh, characters have been on a social dilemma whether or not to give yes/no response to children's marriage proposal, to send or not to send hostages and to save one's life or protect the country in the battlefield. Evaluating the consequences, they chose the most advantageous option for themselves and the community. Therefore, actors' rational choice has been of the cooperative type and their choice has been an interest-oriented one. Their decision-making rule is both the rule of maximum such that the king of Yemen, Afrasiab, and Rostam determined the worst consequences of each option and then opt the best option among the worst, and the expected benefit rule such that on the dilemma of Zal and Roudabeh wedding, Sam chose the consequence with the maximum expected interest.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Social dilemma
  • rational choice
  • Rule of maximum
  1. الف) کتاب­ ها

    1. آیدنلو، سجّاد (1390)، دفتر خسروان، تهران: سخن.
    2. اسلامی‌ندوشن، محمّدعلی (1383)، چهار سخنگوی وجدان ایران، فردوسی، مولوی، سعدی و حافظ، تهران: قطره.
    3. --------------------------(1348)، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران: سلسلۀ انتشارات انجمن آثار ملّی.
    4. -------------------------- (1390)، داستان داستان­ها: رستم و اسفندیار در شاهنامه، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    5. جمالزاده، محمّدعلی (1395)، خلقیات ما ایرانیان، استکهلم: آرش.
    6. حمیدیان، سعید (1383)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: ناهید.
    7. خالقی‌مطلق، جلال (1381)، سخن­های دیرینه، تهران: افکار
    8. دوفوشکور، شارل هانری (1381)، «اخلاق پهلوانی و اخلاق رسمی در شاهنامۀ فردوسی»، تن پهلوان و روان خردمند (پژوهش­های تازه در شاهنامه)، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: طرح نو.
    9. زرین­کوب، عبدالحسین (1383)، نامورنامه: دربارۀ فردوسی و شاهنامه، تهران: سخن.
    10. رستگارفسایی، منصور (1381)، فردوسی و هویت شناسی ایرانی (مجموعه مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: طرح نو.
    11. رضا، فضل‌الله (1350)، نگاهی به شاهنامه: تناور درخت خراسان، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی.
    12. رضاقلی، علی (1377)، جامعه­شناسی خودکامگی: تحلیل جامعه­شناختی ضحاک ماردوش، تهران: نشر نی.
    13. رضایی‌دشت­ارژنه، محمود (1392)، شکوه خرد در شاهنامۀ فردوسی؛ سنجش تحلیلی کنش شخصیت­ها در سنجۀ خرد، تهران: مرکز انتشارات علمی فرهنگی.
    14. رنجبر، احمد (1363)، جاذبه­های فکری فردوسی، تهران: امیرکبیر.
    15. روشه، گی (1367)، کنش اجتماعی، ترجمة هما زنجانی­زاده، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
    16. صفا، ذبیح­الله (1384)، حماسه­سرایی در ایران از قدیمی­ترین عهد تاریخی تا قرن چهارم هجری، تهران: امیرکبیر.
    17. فراستخواه، مقصود (1394)، ما ایرانیان: زمینه کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی، تهران: نشر نی.
    18. فردوسی، ابوالقاسم (1384)، شاهنامۀ فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.
    19. کزازی، میرجلال­الدین (1370)، مازهای راز: جستارهایی در شاهنامه، تهران: نشر مرکز.
    20. کویاجی، جهانگیر کوورجی (1371)، پژوهش­هایی در شاهنامه، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، بی­جا: نشر زنده‌رود.
    21. لیتل، دانیل (1388)، تبیین در علوم اجتماعی درآمدی به فلسفه علم الاجتماع، ترجمۀ عبدالکریم سروش، تهران: صراط.
    22. موسوی، سیدکاظم و اشرف خسروی (1389)، پیوند خرد و اسطوره در شاهنامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    23. نراقی، حسن (1392)، پی­نکته­هایی بر جامعه­شناسی خودمانی، تهران: کتاب آمه.

    ب) مقالات

    1. پرهام، باقر (1370)، «مبانی و کارکردهای شهریاری در شاهنامه و اهمیت آن­ها در سنجش خرد سیاسی در ایران»، ایران­نامه، شمارۀ 37، صص 98-121.

    2.جلال­پور شیوا و سید محسن البرزی(1398)، «نظریه انتخاب عقلانی و تکثرگرایی: یک مقایسه تطبیقی»، مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه شناسی، سال2، شماره 1، صص 63-72.

    1. جوادی‌یگانه، محمّدرضا (1387)، «رویکرد جامعه­شناسانۀ نظریۀ انتخاب عقلانی»، راهبرد فرهنگ، شماره 3، صص 33-64.
    2. جوادی‌یگانه، محمّدرضا و سیدضیاء هاشمی (1387)، «نگاهی جدید به مناقشه فردگرایی و جمع­گرایی در جامعه­شناسی»، نامۀ علوم اجتماعی، جلد 16، شمارة 1، صص 131-161.
    3. جوادی‌یگانه، محمّدرضا و سیدضیاء هاشمی (1384)، «تعارض نفع فردی و نفع جمعی (دوراهی اجتماعی) و عوامل مؤثر بر آن»، نامۀ علوم اجتماعی، دوره 26، شمارۀ 26، صص 141-173.
    4. حاجیان­­نژاد، علیرضا (1384)، «خردمندان و بی­خردان شاهنامه»، مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 56، شماره 173، صص 125-143.
    5. رمضانی‌خردمردی، حسین، احمدی، حمید و مهدی ذاکریان امیری (1399)، «انگیزۀ کنشگران در سیاستگذاری عمومی؛ نگاهی نو به نفع شخصی در نظریۀ انتخاب عمومی»، سیاستگذاری عمومی، دورة 6، شمارة 3، صص 131-144.
    6. فولادیان، مجید و حسن رضایی‌بحرآباد (1397)، «تحلیل جامعه­شناختی خودمداری ایرانیان (بر اساس داده­های مطالعه تجربی در شهر تهران)»، مطالعات فرهنگ-ارتباطات، جلد 19، شماره 44، صص 1-26.
    7. قانعی­ راد، محمدامین (1379)، «فردگرایی ایرانی و توسعه نیافتگی»، اطلاعات سیاسی-اقتصادی، دوره 14، شمارة 151-152، صص 34-43.